Ανεργία: Μια Σύγχρονη Απειλή για την Ψυχική Υγεία

Ο ΕΦΙΑΛΤΗΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΩΣ ΑΠΕΙΛΗ ΓΙΑ ΤΗ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ του Ευάγγελου Κουσιάδη Πρόσφατες μελέτες της Ευρωπαικής Ένωσης κάνουν λόγο για επικείμενη αύξηση της ανεργίας στις περισσότερες ευρωπαικές χώρες. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας επισημαίνει πως ειδικά η μακροχρόνια ανεργία επηρεάζει άμεσα τη ψυχική υγεία των ατόμων. Το αλκοόλ, το κάπνισμα, ο τζόγος είναι μόνο μερικές από τις επιπτώσεις που προστίθενται στην παρατεταμένη ανασφάλεια και την έλλειψη ενός σταθερού εισοδήματος.   Η έννοια του ανέργου Σύμφωνα με το Διεθνή Οργανισμό Απασχόλησης, ως άνεργος ορίζεται κάποιος που αν και είναι πρόθυμος και διαθέσιμος να εργαστεί, δεν μπορεί να απορροφηθεί στην αγορά εργασίας. Η ανεργία στις μέρες μας τείνει να προσλάβει έναν δομικό χαρακτήρα, δημιουργώντας μια περίπλοκη κοινωνική κατάσταση. Δομική ανεργία σημαίνει πως δε μιλάμε πλέον για εποχική ανεργία, αλλά για μια παγιωμένη κατάσταση με αυξητικές μάλιστα τάσεις και ως εκ τούτου με δυσκολία αντιμετώπισης.. Μέσα στο σύγχρονο παγκόσμιο, οικονομικό κλίμα της κρίσης και της αβεβαιότητας, η ανεργία απειλεί τη δομή και τη συνεκτική ισορροπία της κοινωνίας, της οικογένειας, αλλά και της εσωτερικής ζωής του ατόμου, καθώς εγκαθίσταται σαν ωρολογιακός μηχανισμός έτοιμος ανά πάσα στιγμή να εκραγεί. Η ανάγκη για εργασία με σκοπό την κάλυψη βασικών αναγκών και την επαγγελματική ενσωμάτωση στο κοινωνικό σύνολο, αποτελεί μία από τις πιο ισχυρές, κινητήριες δυνάμεις στη ζωή του ανθρώπου. Ο Άλφρεντ Άντλερ μάλιστα ήταν από τους πρώτους ψυχολόγους που διείδε τη θεμελιώδη σημασία της εργασίας στη ψυχική υγεία του ατόμου (δείτε: ΑΛΦΡΕΝΤ ΑΝΤΛΕΡ " Η Γνώση της Ζωής" εκδ. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ). Χωρίς την επαγγελματική επιτυχία και την εργασιακή απασχόληση, ο άνθρωπος στερείται κοινωνικής προσαρμογής και κοινωνικών δεξιοτήτων. Καθώς νιώθει ότι περιθωριοποιείται, η αυτοεκτίμησή του κλονίζεται, η πίστη, η ελπίδα, η αισιοδοξία χάνονται. Αναπόφευκτα, δημιουργούνται εσωτερικά ρήγματα, που όσο παρατείνεται η ανεργία τόσο διογκώνονται με αποτέλεσμα να φωλιάσουν σε αυτά τα ρήγματα η κατάθλιψη , η απαισιοδοξία, ο φόβος για το μέλλον, η διαρκής αγωνία..   Οι Συνέπειες της Ανεργίας Έρευνες Αμερικανών Ψυχολόγων καταδεικνύουν υψηλή συσχέτιση μεταξύ ανεργίας και αυτοκτονίας. Οι άνδρες έχουν τριπλάσιες πιθανότητες να χρησιμοποιήσουν την αυτοκτονία ως μέσο διαφυγής από τα οικονομικά προβλήματα και την οικονομική απαξίωση. Αυτό έρχεται σε πλήρη συμφωνία με τα ευρήματα Ελληνικών ερευνητικών μελετών, σύμφωνα με τα οποία ο άνδρας πλήττεται περισσότερο από την ανεργία -εκδηλώνοντας περισσότερα ψυχολογικά προβλήματα -- ακριβώς επειδή η δομή της οικογένειας στην Ελλάδα εξακολουθεί να είναι πατριαρχική και ο άνδρας να θεωρείται ακόμα και σήμερα  "ο κουβαλητής", αυτός που ζει και συντηρεί την οικογένεια. Και δεν είναι τυχαίο, ότι πάνω σε αυτή τη βάση της πατριαρχικής δομής, οι συχνότητες των αυτοκτονιών στην Ελλάδα λόγω ανεργίας έχουν αρχίσει να αυξάνονται, αποδεικνύοντας τη σοβαρή διάσταση του προβλήματος της ανεργίας στη χώρα μας. Αν μάλιστα λάβουμε υπ' όψιν ότι η κατάθλιψη και το διαρκές άγχος είναι οι σύγχρονες ψυχικές παθήσεις που κληροδότησε ο δυτικός πολιτισμός της ευμάρειας και της κατανάλωσης, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθούμε τις συνέπειες μιας αντίστροφης πορείας, διαμετρικά αντίθετης: από τον καταναλωτισμό στον περιορισμό και τη στέρηση, από την ευμάρεια στην ανέχεια και την ανεργία. Από τον εύκολο πλουτισμό στην ξαφνική και αναπάντεχη μιζέρια. Η παραγωγική εργασία πλήττεται και βάλλεται από παντού. Και γεννάται το ερώτημα: ποιά η θέση του ανέργου στη σύγχρονη κοινωνία; Ποιά η προοπτική της ψυχικής του ζωής; Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνάμε πως η ανεργία πλήττει όχι μόνο τη ψυχική αλλά και τη σωματική υγεία. Γιατί σαν αποτέλεσμα του πενιχρού εισοδήματος, έρχεται και η φτωχή διατροφή, ενώ προστίθενται και επιβλαβείς συνήθειες όπως το κάπνισμα και το ποτό. Οι άνεργοι άλλωστε είναι πιο ευάλωτοι στις καρδιοαγγειακές παθήσεις και σε βλάβες του ανοσοποιητικού συστήματος. Ο άνεργος βρίσκεται υπό καθεστώς διαρκούς ανασφάλειας, αυτό-αμφισβήτησης και άγχους, ένα άγχος γεμάτο φόβους. Βιώνει την ανεργία ως τον εξοστρακισμό του από την κοινωνική και επαγγελματική ζωή. Απομονώνεται, κλείνεται στον εαυτό του, μελαγχολεί. Αισθάνεται ότι αξίζει κάτι περισσότερο, αλλά όμως το στερείται. Επιζητά την αρωγή των κρατικών φορέων, αλλά καταλαβαίνει ότι τα όποια επιδόματα δεν είναι αρκετά και ούτε μπορούν στο ελάχιστο να αναπληρώσουν την ικανοποίηση της εργασιακής απασχόλησης. Η ταυτότητα του ανέργου, του ανεπάγγελτου, του κατόχου κάρτας ανεργίας, τον τρομάζει, τον απογοητεύει, τον συνθλίβει. Η ζωή μοιάζει να τον προσπερνά. Αλλά μέσα σε αυτό το δυσοίωνο σκηνικό υπάρχει η δίψα για ζωή. Ο άνεργος λαχταρά να ζήσει. Λαχταρά να δουλέψει και να προσφέρει τόσο στον εαυτό του όσο και στους δικούς του ανθρώπους. Αν αυτή η λαχτάρα για εργασία και προσφορά δε μετουσιωθεί σε δημιουργικό έργο που ανταμείβεται υλικά και ηθικά, τότε ενδο- στρέφεται ακόμα περισσότερο, παγώνει, ανακόπτεται από τη φυσική της πορεία, γίνεται τέλμα, στασιμότητα, παραίτηση, γίνεται κατάθλιψη και πόνος μέσα στη ψυχή του ατόμου. Όταν στην ομολογουμένως σκληρή, σημερινή πραγματικότητα δυσκολεύονται οικονομικά οι περισσότερο εργαζόμενοι, μπορεί εύκολα να καταλάβει κανείς σε τι θέση βρίσκεται ένας άνεργος. Γεμάτος ανασφάλειες και φοβίες, νοσοφοβία, και άλλες ειδικές φοβίες, κοινωνική φοβία, όλα αυτά γίνονται ένα κουβάρι καταστροφικό στην ευαίσθητη ψυχή του. Αν και η ανεργία αποτελεί ένα φλέγον ζήτημα με ποικίλες προεκτάσεις (μία από αυτές είναι η σύνδεσή της με τη ψυχική υγεία), εν τούτοις, οι άνεργοι χρησιμοποιούνται και προβάλλονται περισσότερο σαν στατιστικά στοιχεία ( δείκτες ανεργίας ή ποσοστά ανεργίας), απρόσωποι αριθμοί, απρόσωπα ονόματα εγγεγραμμένων στα μητρώα ανέργων του Ο.Α.Ε.Δ. Αυτή η αντιμετώπιση ή έστω διαχείριση του θέματος της ανεργίας. δε φαίνεται να προσφέρει κάτι πραγματικά ουσιαστικό, με την έννοια της επίλυσης του προβλήματος. Αντίθετα, επιφορτίζει ακόμα περισσότερο την ήδη φορτισμένη κι επιβαρυμένη ψυχική κατάσταση των ανέργων. Οι δείκτες ανεργίας και οι εγγεγραμμένοι άνεργοι απλώς καταδεικνύουν και ίσως να ποσοτικοποιούν (μέσα από αριθμούς) το μέγεθος του προβλήματος, όμως σε καμία περίπτωση δεν το αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά. Ο άνεργος που στέκεται στην ουρά για να λάβει ένα πενιχρό εισόδημα από το ταμείο ανεργίας, αισθάνεται σαν επαίτης. Παίρνει μία μορφή ελαχιστότατης "αποζημίωσης" γι' αυτό που ουσιατικά στερείται: την εργασία, "αμοίβεται" ( με ένα κουτσουρεμένο μηνιαίο εισόδημα) για το γεγονός ότι δε δουλεύει..  Πραγματικά δύσκολες εποχές για τη ψυχική υγεία και την ευημερία του σύγχρονου ανθρώπου. Δεν είναι τυχαίο, ότι ενώ οι επαγγελματίες της ψυχικής υγείας έχουν θεαματικά αυξηθεί, εν τούτοις ζούμε στην εποχή της ψυχοπαθολογίας: στην εποχή της κατάθλιψης, του άγχους, των ψυχοσωματικών παθήσεων, της οικονομικής κρίσης και των αυτοκτονιών, των φοβιών, οι οποίες γνωρίζουν τρομακτική "άνθηση". Οι έρευνες (Andre & Legeron, 2000 ;  Argyle, 1989 ;  Lucy et al., 2005) καταδεικνύουν άρρρηκτη σύνδεση τις κατάθλιψης, τις νοσοφοβίας, της υποχονδριάσεις και τις κοινωνικής φοβίας με την ανεργία. Γίνεται πλέον αντιληπτό, πως η ανεργία είναι μια ιδιαίτερα περίπλοκη κατάσταση που αποκτά ανησυχητικές διαστάσεις στο παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον. Ο άνεργος δεν είναι ένας ψυχικά ασθενής. Όπως θα έλεγε και ο Εrich Fromm το κρατικό και κοινωνικό σύστημα είναι το ψυχικά ασθενές, αυτό που πάσχει. Χωρίς τη βοήθεια της πολιτείας και την ισχύ του κοινωνικού κράτους, με την εξασφάλιση των στοιχειωδών αναγκών, που το κράτος και η οργανωμένη κοινωνία οφείλουν να προσφέρουν στα μέλη τους, ελάχιστα πράγματα μπορεί να γίνουν προς τη σωστή κατεύθυνση. Ο άνεργος δεν έχει την πολυτέλεια να επιλέξει κάποιον ειδικό για τα ψυχικά θέματα που αντιμετωπίζει. Είναι αναγκασμένος να τα διαχειριστεί μόνος του, με τη "βοήθεια" του ποτού, των τσιγάρων, των ναρκωτικών, του τζόγου. Αυτό βέβαια, σε καμία περίπτωση δεν ισχύει για όλους τους ανέργους. Όμως, σε όλες τις εποχές υπάρχουν άνθρωποι πιο ευάλωτοι, πιο αδύναμοι να αντισταθούν και να "σηκώσουν κεφάλι" και αυτοί υποφέρουν περισσότερο. Οι σύγχρονες έρευνες όπως ήδη ανεφέρθη, δείχνουν πως η ανεργία, η κατάθλιψη και οι φοβίες πάνε μαζί. Οι περισσότεροι άνθρωποι που πάσχουν από κοινωνικές φοβίες είναι άνεργοι. Ας κάνει κάποιος μια βόλτα στα κατά τόπους γραφεία του Ο.Α.Ε.Δ. και ας παρατηρήσει τα πρόσωπα των ανέργων. Θα καταλάβει πολλά...   O ρόλος της Συμβουλευτικής & Ψυχοθεραπείας Η Συμβουλευτική και η Ψυχοθεραπεία σε πρώτη φάση έχουν κυρίως υποστηρικτικό στόχο, στοχεύουν δηλαδή στη ψυχολογική στήριξη του ατόμου που δεν εργάζεται. Ερχόμενος μέσα στο θεραπευτικό περιβάλλον, πρόσωπο με πρόσωπο με το θεραπευτή, είναι απαραίτητο για τον άνεργο να βιώσει μια διαφορετική-συναισθηματική ατμόσφαιρα από την απρόσωπη ατμόσφαιρα των γραφείων ευρέσεως εργασίας και των κέντρων απασχόλησης. Παράλληλα, ο σύμβουλος ή ο θεραπευτής θα κατευθύνει το άτομο προς μία λιγότερο απαισιόδοξη και μοιρολατρική θεώρηση της ανεργίας, ώστε ο άνεργος να επανακτήσει μία γέφυρα επικοινωνίας με την αισιοδοξία, τη χαμένη αυτοπεποίθηση και την προσδοκία για ένα καλύτερο και πιο φωτεινό μέλλον. Η Συμβουλευτική κινείται προς δύο ουσιαστικές κατευθύνσεις απέναντι στο πρόβλημα της ανεργίας : α) στη σωστή και πιο αποτελεσματική διαχείριση των αρνητικών συναισθημάτων που προκαλούνται από την μακροχρόνια ανεργία και β) στην ενθάρρυνση και συνεχή παρότρυνση για εκ νέου αναζήτηση εργασίας, με την παράλληλη εκμάθηση πιο διεκδικητικών και αποτελεσματικών μορφών συμπεριφοράς μέσα στην αγορά εργασίας, με την απόκτηση επιπλέον επιμορφωτικών γνώσεων και ενισχυτικών εργασιακών ικανοτήτων, όπου αυτό κρίνεται αναγκαίο. Η Συμβουλευτική επιδιώκει να ενισχύσει την κλονισμένη αυτοπεποίθηση του ανέργου και να τον βοηθήσει να καταλάβει ότι αποτελεί ισότιμο μέλος της κοινωνίας- ο άνεργος δεν είναι ένας ψυχικά ασθενής, ούτε πολίτης δεύτερης κατηγορίας. Παράλληλα, η Συμβουλευτική του διδάσκει τρόπους να σταθεί πιο δυναμικά στο χώρο της εργασίας και της αναζήτησης απασχόλησης, ξεδιπλώνοντας όλες τις ικανότητες και τα ταλέντα του. Η απουσία εργασίας και επαγγελματικής ταυτότητας είναι μια ιδιαίτερα δύσκολη κατάσταση με ποικίλες ψυχολογικές και κοινωνικές προεκτάσεις. Ωστόσο, η ανεργία δεν πρέπει να είναι ούτε κοινωνικό στίγμα, ούτε κοινωνική κατάρα, ούτε κάποιο  ψυχικό "κουσούρι". Είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, που πλέον στις μέρες μας αφορά πολλούς ανθρώπους και όχι απλώς κάποια μεμονωμένα άτομα. Ο κάθε άνθρωπος είναι προορισμένος από τη φύση του να δημιουργήσει, να εξελιχθεί και να μεγαλουργήσει. Αυτό είναι μια μεγάλη αλήθεια, παρόλο που σε κάποιους μπορεί να φαίνεται ουτοπική και ανεδαφική. Ο άνεργος δεν αποτελεί εξαίρεση σε αυτή την αλήθεια. Ο σύμβουλος και ο ψυχολόγος καλούνται λοιπόν να εκπαιδεύσουν τον άνεργο να καταλάβει ότι έχει δυνατότητες και ταλέντα που ξεπερνούν την απειλή της ανεργίας. Η ανθρώπινη φύση όταν συνειδητοποιήσει τη δύναμή της μπορεί να συντρίψει κάθε εμπόδιο. Το μεγαλύτερο εμπόδιο για τον κάθε άνθρωπο και όχι μόνο για τον άνεργο, υψώνεται από την έλλειψη συνειδητοποίησης αυτής της μεγαλειώδους δύναμης. Αυτήν την εσωτερική, δημιουργική και  μεγαλειώδη δύναμη καλείται ο άνεργος να απελευθερώσει.   (  Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΔΙΟΔΟΣ )